Post Travmatik Stres Bozukluğu
Post Travmatik Stres Bozukluğu (TSSB), kişinin yaşadığı veya tanık olduğu dehşet verici, sarsıcı bir olayın ardından, zihnin ve bedenin o anki tehlike sinyallerinde adeta takılı kalmasıdır. Bu durum travmatik yaşantının etkisinden kolayca çıkılamaması anlamına gelir. Birey, olay çoktan bitmiş olmasına rağmen, istemeden anıları yeniden yaşayabilir, sürekli bir gerginlik ve tehdit algısı içinde olabilir. TSSB, travmanın ardından ortaya çıkan ve kişinin günlük hayatını, huzurunu ve işlevselliğini ciddi şekilde etkileyen, profesyonel destek gerektiren bir ruhsal sağlık sorunudur.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Nedir?
Post Travmatik Stres Bozukluğu, kişinin hayatını tehlikeye atan, ciddi bir yaralanmaya tanık olduğu ya da yaşadığı veya cinsel bir saldırı gibi derinden sarsan bir olaydan sonra gelişebilir. Bu sadece bir "üzüntü" ya da "stres" hali değildir. Travmanın beyin ve beden üzerindeki etkileriyle ortaya çıkan, belirli belirtilerle kendini gösteren tıbbi bir durumdur. Kişinin dünyaya bakışını, kendine olan güvenini ve diğer insanlarla ilişkilerini etkileyebilir. Eskiden bir kaygı bozukluğu olarak görülse de artık doğrudan travma ve stresle ilişkili bir durum olarak kabul edilir.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Nasıl Hissedilir?
TSSB yaşayan bir kişi, sanki sürekli bir tehlike altındaymış gibi hissedebilir. Olay çoktan bitmiş olsa bile, zihin ve beden hala o tehdit anındaymış gibi tepkiler verebilir. Bu durum kişiyi yorgun düşürebilir, çevresinden uzaklaştırabilir ve hayattan keyif almasını zorlaştırabilir. Geçmişte yaşanan olay, bugünü ve geleceği olumsuz etkilemeye devam eder. Kişi kendini kapana kısılmış, anlaşılmamış veya yalnız hissedebilir.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Olayları Tekrar Yaşatır Mı?
Evet, TSSB'nin en belirgin özelliklerinden biri travmatik olayın istemsizce tekrar yaşanmasıdır. Bu durum olayın rahatsız edici anılarının zihne dolması şeklinde olabilir. Bazen kişi, olayın içeriğiyle ilgili korkutucu rüyalar, yani kabuslar görebilir. En çarpıcı şekli ise "flashback" dediğimiz anlardır. Flashback sırasında kişi sanki olay o anda tekrar oluyormuş gibi hisseder, o anki görüntüleri, sesleri, hatta kokuları algılayabilir. Bu yeniden yaşantılamalar kişiye yoğun bir korku ve sıkıntı verir.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Kaçınmaya Neden Olur Mu?
Kesinlikle. TSSB yaşayan kişiler, travmayı hatırlatan her şeyden uzak durmaya çalışırlar. Bu olayla ilgili düşüncelerden veya duygulardan kaçınmak şeklinde olabilir. Kişi, zihnini meşgul etmeye çalışarak ya da duygularını bastırarak bunlardan kurtulmaya çalışır. Aynı zamanda, olayı hatırlatan yerlerden, insanlardan, konuşmalardan veya aktivitelerden de fiziksel olarak kaçınabilirler. Örneğin kaza geçirdiği yoldan bir daha geçmemek gibi. Bu kaçınma davranışı, kısa vadede rahatlatsa da iyileşme sürecini engeller.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Düşünce ve Duyguları Nasıl Etkiler?
Travma, kişinin düşünce yapısını ve duygusal dünyasını derinden sarsabilir. TSSB ile birlikte kendine, başkalarına veya dünyaya dair olumsuz ve karamsar düşünceler gelişebilir. "Kimseye güvenilmez", "Dünya tehlikeli bir yer", "Bu benim hatamdı" gibi inançlar yerleşebilir. Kişi olayla ilgili kendini veya başkalarını haksız yere suçlayabilir. Sürekli bir korku, öfke, suçluluk, utanç veya boşluk hissi yaşayabilir. Eskiden keyif aldığı şeylerden artık zevk alamama, insanlardan uzaklaşma ve olumlu duyguları hissedememe de sık görülen durumlardır.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Bedeni Nasıl Etkiler?
TSSB sadece zihinsel değil bedensel tepkileri de beraberinde getirir. Kişi sürekli olarak "tetikte" olabilir. En ufak bir seste irkilme, ani seslere veya hareketlere karşı aşırı tepki verme sık görülür. Uykuya dalmakta veya uykuyu sürdürmekte zorlanma, huzursuz uyku yaygındır. Dikkatini toplamakta güçlük çekebilir. Kolayca sinirlenme ve beklenmedik öfke patlamaları yaşayabilir. Vücut, sanki tehlike hala devam ediyormuş gibi sürekli bir alarm durumunda kalır.
Post Travmatik Stres Bozukluğu İçin Riskli Olaylar Nelerdir?
TSSB'yi tetikleyebilecek olaylar genellikle kişinin can güvenliğini tehdit eden, dehşet veya çaresizlik hissettiren durumlardır. Savaş ortamında bulunmak, fiziksel ya da cinsel saldırıya uğramak bu durumlara örnektir. Ayrıca ciddi trafik kazaları, doğal afetler (deprem, sel gibi), terör saldırıları, kaçırılma, işkence görmek de TSSB'ye yol açabilir. Çocuklukta yaşanan istismar veya ihmal, aile içi şiddete tanık olmak veya maruz kalmak da önemli risk faktörleridir. Yakın birinin şiddet sonucu veya kaza ile ani ölümü de TSSB'yi tetikleyebilir.
Kimler Post Travmatik Stres Bozukluğu Riski Taşır?
Her travma yaşayan kişi TSSB geliştirmez. Bazı faktörler riski artırabilir. Travmanın şiddeti ve süresi önemlidir. Özellikle insanlar tarafından kasıtlı olarak yapılan travmalar (saldırı gibi) riski daha çok artırabilir. Daha önce başka travmalar yaşamış olmak, özellikle çocukluk döneminde, kişiyi daha hassas hale getirebilir. Önceden var olan depresyon veya kaygı bozuklukları da riski yükseltir. Belki de en önemli faktörlerden biri sosyal destektir. Travma sonrası aileden, arkadaşlardan yeterli destek görememek riski artırırken, güçlü sosyal bağlar koruyucu olabilir.
Kompleks Post Travmatik Stres Bozukluğu Farklı Mıdır?
Evet, Kompleks TSSB (K-TSSB) biraz daha farklı bir tablodur. Genellikle çocukluk çağı istismarı, aile içi şiddet gibi uzun süreli veya tekrarlayan travmalara maruz kalan kişilerde görülür. K-TSSB'de bildiğimiz TSSB belirtilerine ek olarak kişinin kendini algılayışında, duygularını yönetmesinde ve ilişkilerinde daha derin ve kalıcı zorluklar ortaya çıkar. Kendini sürekli değersiz hissetme, yoğun duygusal iniş çıkışlar yaşama, öfke kontrolünde zorlanma, insanlara güvenmekte aşırı güçlük çekme ve yakınlık kuramama gibi belirtiler K-TSSB'de daha ön plandadır.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Teşhisi Nasıl Konur?
TSSB teşhisi için bir psikiyatrist veya klinik psikologla görüşmek gerekir. Uzman, sizinle yaşadığınız belirtiler travmatik olay ve bunların hayatınızı nasıl etkilediği hakkında ayrıntılı bir şekilde konuşacaktır. Belirtilerinizin ne kadar süredir devam ettiğini ve şiddetini değerlendirir. Tanı koyarken uluslararası kabul görmüş tanı ölçütlerini kullanır. Belirtilerinizin başka bir fiziksel veya ruhsal durumdan kaynaklanmadığından emin olmak için gerekli değerlendirmeleri yapar. Bazen belirti şiddetini anlamak için bazı anketler de kullanılabilir, ama asıl olan klinik değerlendirmedir.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Tedavisinde Hangi Yöntemler Kullanılır?
Neyse ki TSSB için etkili tedavi yöntemleri var. Tedavi genellikle konuşma terapisi (psikoterapi) ve bazen de ilaç tedavisini bir arada veya ayrı ayrı içerir. Hangi yöntemin uygun olacağı kişiye özel olarak belirlenir. Terapiler, travmatik anıların işlenmesine ve travmanın yarattığı olumsuz düşünce ve davranışların değiştirilmesine odaklanır. İlaçlar ise genellikle belirtileri hafifletmek, kişinin terapiye daha iyi katılmasını sağlamak veya eşlik eden depresyon gibi durumları tedavi etmek için kullanılır.
Post Travmatik Stres Bozukluğu İçin Hangi Terapiler Etkilidir?
TSSB tedavisinde en etkili terapiler genellikle "travma odaklı" olanlardır. Bunlar arasında Bilişsel Davranışçı Terapiler (BDT) öne çıkar. BDT içinde yer alan Uzatılmış Maruz Bırakma terapisi, kişinin güvenli bir ortamda travma anılarıyla yüzleşmesine ve korkularının azalmasına yardımcı olur. Bilişsel İşlemleme Terapisi ise travmayla ilgili çarpık düşünceleri ("benim suçum" gibi) fark edip değiştirmeyi hedefler. Bir diğer etkili yöntem ise EMDR'dır (Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme). Bu terapi, göz hareketleri gibi uyaranlar eşliğinde travmatik anıların beyinde sağlıklı bir şekilde işlenmesini kolaylaştırır.
Post Travmatik Stres Bozukluğu İçin İlaç Kullanılır Mı?
Evet, ilaçlar TSSB tedavisinde kullanılabilir. Özellikle belirtiler çok şiddetliyse, kişi terapiye başlamakta zorlanıyorsa veya eşlik eden başka ruhsal sorunlar varsa ilaç tedavisi önemli bir destek olabilir. Genellikle SSRI ve SNRI tipi antidepresanlar tercih edilir. Bu ilaçlar, beyindeki kimyasal dengeleri düzenleyerek korku, kaygı, çökkünlük gibi belirtileri azaltmaya yardımcı olur. Özellikle kabuslar için farklı ilaçlar da kullanılabilir. Ancak ilaç tedavisi genellikle tek başına yeterli olmaz, psikoterapi ile birlikte daha iyi sonuçlar alınır. İlaç tedavisi mutlaka doktor kontrolünde yapılmalıdır.
Post Travmatik Stres Bozukluğu Günlük Hayatı Zorlaştırır Mı?
Maalesef evet. TSSB, kişinin hayatının pek çok alanını olumsuz etkileyebilir. İnsanlarla ilişki kurmak zorlaşabilir, kişi kendini yalnız veya anlaşılmamış hissedebilir. İş veya okul performansı düşebilir çünkü dikkat toplamak, odaklanmak zorlaşır. Uyku sorunları ve sürekli yorgunluk hissi enerjiyi tüketebilir. Kişi eskiden keyif aldığı aktivitelere karşı ilgisizleşebilir. Öfke kontrolü zorlukları aile içi veya sosyal ilişkilerde sorunlara yol açabilir. Kısacası TSSB kişinin hem iç dünyasını hem de dış dünyayla olan bağını zedeleyebilir.
Post Travmatik Stres Bozukluğu İyileşir Mi?
Bu en önemli sorulardan biri ve cevabı umut verici. Evet, TSSB iyileşebilir veya belirtiler önemli ölçüde hafifletilebilir. Herkesin iyileşme süreci farklıdır. Bazı kişilerde belirtiler zamanla kendiliğinden azalabilir. Ancak çoğu durumda profesyonel yardım almak gerekir. Doğru tedavi yöntemleri (psikoterapi ve/veya ilaç) ile kişiler travmanın etkileriyle başa çıkmayı öğrenebilir, belirtilerini kontrol altına alabilir ve yaşam kalitelerini yeniden artırabilirler. İyileşme zaman alabilir ve iniş çıkışlar olabilir, ancak doğru destekle daha iyi hissetmek kesinlikle mümkündür. Yardım aramaktan çekinmemek bu süreçteki en önemli adımdır.